Twierdza Boyen

Geneza powstania twierdzy Boyen w Giżycku

Pokrzyżacki zamek giżycki przestał spełniać rolę twierdzy już w XVI w. Ufortyfikowanie przesmyku pomiędzy jeziorami Kisajno i Niegocin było koniecznością, którą dostrzeżono już po wojnach napoleońskich. Pierwsze propozycje podjęcia prac pojawiły w roku 1819. W 1824 roku wybrane zostało miejsce pod budowę przyszłej twierdzy.

Lokalizacja twierdzy była doskonała: między dużymi jeziorami Kisajno i Niegocin, mniejszymi – Tajty i Popówka (Duża i Mała), kanałami Niegocińskim i Giżyckim.

Budowa twierdzy trwała w latach 1844-1856, jednakże do końca jej militarnego funkcjonowania dokonywano różnego rodzaju modernizacji, np. początkowo wokoło twierdzy wały były odsłonięte, co sprawiało, że twierdza z dala była widoczna. Po zastosowaniu lotnictwa w I wojnie światowej dla osłony przed obserwacją z powietrza teren łącznie z wałami musiał zostać obsadzony liściastymi drzewami. W trakcie budowy twierdzy w połowie XIX w., odbudowany ze zniszczeń zamek giżycki, włączono do systemu fortyfikacji. System ten był oddzielony od pozostałej części miasta Kanałem Łuczańskim, na którym w latach 1856-1860 zainstalowano obrotowy most będący wówczas szczytem techniki.­­

Uczestnik wojen napoleońskich, później pruski minister wojny, generał von Boyen był gorącym orędownikiem wzniesienia twierdzy w Giżycku. ­­­­Generał osobiście wmurował kamień węgielny (4 IX 1844 r.) pod budowę twierdzy, którą nazwano na jego cześć.

Na nieregularnym obszarze ok. 120 ha na planie sześcioramiennej gwiazdy na trzech poziomach warownych, od 133 do 147 m n.p.m. zbudowano ziemno-murowaną fortyfikację składającą się z sześciu frontów obronnych, którym podporządkowano różne elementy architektury militarnej. Obwód murów to 4,5 km. Pierwszym elementem ziemnym od zewnątrz był przedwał z kratą forteczną (zachowana na odcinku 200 m — bastion Miecz). Następne w kolejności poziomy obrony, to: sucha fosa, kamienno-ceglany mur Carnota ze strzelnicami oraz wysoki wał, posiadający stanowiska artyleryjskie.

Feste Boyen Lötzen – Geschichte

Do twierdzy można było wjechać dwiema bramami głównymi: Giżycką, z dojazdem ulicą Turystyczną oraz Kętrzyńską, od strony ulicy Moniuszki. Brama Prochowa służyła niegdyś do przyjmowania zaopatrzenia z miasta. Wnętrze twierdzy osłaniało sześć bastionów, z których trzy nazwano imionami gen. von Boyena: Ludwig, Leopold, Herman, a trzy pochodzą od jego zawołania rodowego: Miecz, Prawo, Światło. Wewnątrz fortyfikacji był majdan (dziedziniec wewnętrzny), na jego wyższym poziomie był donżon (śródszaniec), spełniający funkcję ostatniej linii oporu.

W 1853 r. została wybudowana Brama Wodna umożliwiająca transport drogą wodną. Podczas budowy linii kolejowej kanał zasypano i brama utraciła swoje pierwotne funkcje, w ten sam sposób przestało istnieć połączenie z Niegocinem. W 1868 r. uruchomiono linię kolejową z Grajewa do Giżycka. Transport wodny został zastąpiony nowoczesnym transportem kolejowym z nasypem i bocznicą bezpośrednio do twierdzy.

Od 1893 r. rozpoczęły się prace fortyfikacyjne na przesmykach jezior, przy kanałach, w pobliżu brodów i mostów. Powstaje finalnie Giżycki Rejon Umocniony z rozbudowaną Twierdzą Boyen, jako głównym składnikiem fortyfikacji.

Z tej części Mazur wychodzi uderzenie wojsk Heinza Guderiana na Polskę we wrześniu 1939 r. W czasie ostatniej wojny w twierdzy znajdowała się siedziba gen. Reinharda Gehlena, szefa wywiadu Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu – Obce Armie Wschód.

W styczniu 1945 r. twierdza bez walki przechodzi w ręce Armii Czerwonej. Wojsko Polskie stacjonowało tutaj do 1957 r, po czym na terenie majdanu otworzono kilka zakładów produkcyjnych. W latach 1983-85 produkowany był tutaj m.in. ser fortecki. Obecnie jest to obiekt zabytkowy, w którym trwają różnego rodzaju prace badawcze i konserwacyjne.

Zwiedzanie pruskiego fortu na Mazurach

Najkrótszym szlakiem zwiedzania jest: wejście od strony Bramy Giżyckiej, a następnie koszary wojskowe, znajdujące się zaraz po ominięciu bramy, w których obecnie jest Muzeum Twierdzy Boyen. Znajdują się w nim oryginalne eksponaty dotyczące historii twierdzy, dziejów Giżycka, a także stół plastyczny z makietą w miniaturze całej twierdzy. Następnie warto odwiedzić: laboratorium amunicji z windą na wał, stanowisko pancernej kopuły obserwacyjnej oraz schron pogotowia.

Główną siłą ogniową twierdzy były działa, rozmieszczone m.in. w czterech kazamatach, a także w niszach ziemnych na wałach. Do tych ostatnich amunicję podawano windą z magazynu mieszczącego się w wale. Począwszy od przedwala zainstalowano liczne stanowiska strzeleckie, przy sąsiedztwie których umieszczano magazyny prochowo-amunicyjne. Warto zwrócić uwagę na własny system zaopatrzenia w wodę (sześć studni) i aprowizacji (spichrze, piekarnia, masarnia, elektrownia).

W celu utrzymania łączności w przypadku zamkniętego oblężenia twierdzy założono stację gołębi pocztowych, zachowaną do dziś. Postawiono również bomboodporne latryny pod wałem twierdzy z oddzielnymi lokalami dla oficerów, podoficerów i szeregowych. Cały obszar twierdzy był skanalizowany. Pomieszczenia były dobrze wentylowane oraz oświetlane.

Obiekty, oprócz swojego militarnego przeznaczenia, spełniały również role dekoracyjne, np. Brama Kętrzyńska została wzniesiona w stylu neogotyckim z ceglanymi i ceramicznymi dekoracjami. Przed tą bramą z wysuniętej przed skarpę budowli służącej do obrony fosy (półkaponierze), urządzono w 1874 r. kaplicę.

Naprzeciw Bramy Prochowej w fosie i na nasypie był plac ćwiczeń – obecnie amfiteatr – turystyczna atrakcja giżycka.

Po 1990 r. niemodernizowany obiekt niszczał, część wyposażenia ukradziono, a w latach 1996-1997 spłonęły dwa najstarsze spichlerze i maneż (ujeżdżalnia). Twierdza Boyen została wpisana w realizację projektu: Kulturowo-Turystyczny Szlak Nadbałtyckich Twierdz.

Autorem treści jest Ryszard Karuzo,
wybitny regionalista Warmii i Mazur.